همانطور که کودکان نیازهای جسمی و مادی دارند، نیازهای روانشناختی نیز دارند. چه بسا نیازهای روانی کودک از نیازهای جسمانی مهمتر باشد. دوران کودکی اهمیت بسیار مهمی در آینده فرزند شما دارد. برای اینکه کودک شما در دوران بزرگسالی فردی سازگار باشد، ضرورتی ندارد که دوران کودکی بی عیب و نقصی داشته باشد. وینی کات یکی از روانشناسان مشهور خاطر نشان می کند: “لازم نیست محیط دوران کودکی بری از عیب و نقص باشد، بلکه بایستی به اندازه ی کافی خوب باشد.” کودکان نیازهای بنیادینی دارند که برای تعادل و بهزیستی در دوران بزرگسالی بایستی این نیازها به درستی برآورده شوند. این نیازها عبارتند از: امنیت بنیادین، ارتباط سالم با دیگران، خودمختاری، خودابرازگری و پذیرش محدودیت های واقع بینانه. اگر این نیازها برآورده شوند کودک معمولا به سلامت روان شناختی دست خواهد یافت. اما اگر مشکلات جدی و اساسی در راه برآورده سازی این نیازها وجود داشته باشد، کودک بعدها با مشکلاتی دست به گریبان خواهد بود.
نیازهای روانی کودک
امنیت بنیادین
تامین احساس امنیت برای نوزاد از نان شب واجب تر است و برای او مساله مرگ و زندگی است. این امنیت بنیادین در رابطه ی دلبستگی بین نوزاد و مراقبین وی به خصوص مادر شکل می گیرد. دلبستگی از طریق کنش متقابل بین کودک و مراقبش ایجاد می شود. کیفیت روابط بین مادر و فرزند بیش از مدت زمانی که با کودک صرف می شود اهمیت دارد. شدیدترین دلبستگی ها زمانی بین کودک و مادر ایجاد می شود که مادر در برابر حرکات و رفتار کودک حساس و پاسخگو باشد و حامی او باشد. معمولا پدر و مادر تکیه گاههای کودک تلقی می شوند. کودک به محیط خانوادگی باثبات و امن نیاز دارد. محیط خانواده باید امن و سالم باشد و والدین پیش بینی پذیر و در دسترس باشند. چنین والدینی فقط حضور فیزیکی ندارند، بلکه از لحاظ عاطفی نیز پاسخگوی نیازهای کودک هستند. در چنین خانواده هایی، اختلاف و تعارض در حد معمول و متداول است. چنین والدینی به مدت طولانی کودک شان را ترک نمی کنند و در کنار کودک شان هستند.
کودک برای اینک بتواند ارتباط سالمی با دیگران برقرار کند نیاز به عشق، توجه، همدلی، احترام، محبت، درک و راهنمایی دارد. برای ارضا این نیاز والدین می بایست به کودک محبت کنند. محبت به مهر، توجه و عواطف جسمانی مربوط است. کودک خود را در آغوش بگیرید، به او دلداری و تسلی دهید، برای با او بودن وقت صرف کنید و با او بازی کنید، او را بغل کنید و ببوسید. با کودک خود همدلی کنید. همدلی به درک دنیای ذهنی کودک و تایید احساس های او ربط دارد. با علاقه به حرف های کودکتان گوش کنید، با او رابطه ای عمیق برقرار کنید، در مورد احساساتتان با او گفت و گو کنید تا کودک بتواند به شما اعتماد کند. از کودک خود حمایت کنید. حمایت را می توان به وجود توانمندی، جهت مندی، راهنمایی و هدایت تعریف کرد. از کودک خود مراقبت کنید و به او احساس آرامش بدهید، تا در مواقع حساس به شما پناه آورد و بتواند با شما مشورت کند. اگر والدین بیشتر نگران کم توجهی به فرزندان خود، و کمتر نگران لوس شدن آنها بودند دنیا جای بهتری می شد. چیزی که به عنوان لوس شدن کودک وجود دارد، نتیجه ی ابراز محبت زیاد نیست، بلکه ناشی از دادن چیزهای دیگر به جای محبت به اوست. چیزهایی مثل چشم پوشی از خطا، انتظارات اندک و دادن چیزهای جوروواجور. وقتی والدین اسباب بازی یا غذا یا هدایا را جایگزین محبت یا توجه واقعی می کنند، آن وقت کودکان آسیب می بینند. در حقیقت اگر هر روز هم به کودک خود بگویید دوستش دارید او آسیبی نمی بیند. به او یادآوری کنید که برای شما منبع شادی و خوشبختی است. کودک بر اثر محبت فیزیکی، مراقبت و ستایش صمیمانه ی شما که استحقاقش را هم داشته باشد صدمه نمی بیند. با این تصور که کودکتان با هر توجهی لوس می شود، جلوی عطوفت و محبت خود را نگیرید و سرد و بی اعتنا نباشید.
خودمختاری را توانایی جدا شدن از والدین و عملکرد مستقلانه تعریف می کنند. البته این توانایی را بایستی با افراد هم سن و سال او سنجید. شما برای اینکه کودک را به سمت خودمختاری و استقلال یابی سوق دهید، دو وظیفه بر عهده دارید:
برقراری پایگاه ایمنی
حرکت از این پایگاه ایمنی به سمت خودمختاری
اگر هر کدام از این مراحل از دست بروند، ممکن است کودک وابسته بماند. از زمانی که کودکان شروع به ایستادن و راه رفتن می کنند، نیاز به استقلال طلبی آنها مجال بروز پیدا می کند. شما علاوه بر اینکه باید برای فرزندان خود پایگاه ایمنی ایجاد کنید و احساس امنیت را به او بدهید، باید به تدریج به فرزندان تان اجازه بدهید که به سمت خودمختاری گام بردارند. نباید در کمک کردن به بچه ها، دچار افراط و تفریط شوید تا بچه ها به سلامتی از این مرحله بگذرند. تعادل در کمک به بچه ها، مسیر رشد آنها را به سمت خودمختاری تسهیل میکند. اگر شما از کمک زیاد و افراطی، خودداری کنید و بگذارید فرزندان تان در حد سن خود با چالش هایی دست و پنجه نرم کنند او را به سمت خودمختاری هدایت کرده اید. اگر در حد معمول به او کمک کنید نیز مسیر رشد او هموار خواهد شد. اما اگر بیش از حد حمایتگر و یا بی توجه باشید بر سر راه رشد فرزندنتان سنگ بزرگ وابستگی انداخته اید. به یاد داشته باشید که حتی حمایت بیش از حد آسیب زاست و منجر به وابستگی می شود. مطلوب ترین حالت ممکن این است که به کودک آزادی دهید تا دنیا را بشناسد و هروقت کمک خواستند از شما کمک بگیرند. اگر بتوانید در مواقع لزوم به فرزندتان کمک کنید این اطمینان خاطر را در او ایجاد می کنید که به توانایی های خودش برای موفق شدن اعتماد کند. شما با حمایت و ایجاد محیطی امن، اعتماد به نفس او را رشد می دهید و این اعتماد به نفس سالم می تواند پایه ای برای تصمیم گیری، خطرپذیری و مسئولیت پذیری فراهم کند.
خودابرازگری
خودابرازگری را می توان آزادی در بیان نیازها، احساس ها(از جمله خشم) و تمایلات طبیعی تعریف کرد. کسی می تواند به خودابرازگری بپردازد که به این باور رسیده باشد که نیازهایش به اندازه ی نیازهای دیگران مهم هستند. کودک بدون بازداری های افراطی بایستی در انجام رفتارهای خودانگیخته آزاد باشد. حق دارد به فعالیت ها یا علایقی بپردازد که او را خوشحال می کند و فقط به دنبال جلب رضایت و خوشحالی دیگران نباشد. اگر در محیط اولیه زندگی، کودک به خودابرازگری رهنمون شود، تشویق می شود که تمایلات و علایق طبیعی خودش را دنبال کند. خودابرازگری می تواند در ارتباط با ابراز خشم (به نحوی که به خود یا دیگران صدمه ای وارد نشود)، ابراز تکانه های مثبت مثل خوشحالی، محبت و بازی، ابراز آسیب پذیری یا بیان راحت و صریح احساسات و نیازهای شخصی و عدم تاکید افراطی بر عقلانیت و نادیده گرفتن هیجان ها باشد.
محدودیت های واقع بینانه بدین معناست که والدین برای رفتارهای کودک پیامدهایی را لحاظ می کنند و به خویشتن داری و انضباط فردی پاداش می دهند. در چنین محیطی کودک حق ندارد هرکاری که دلش خواست انجام دهد، یا به دیگران ضربه بزند. کودک باید یاد بگیرد مسئولیت و عواقب رفتارهایش را بپذیرد. والدین می بایست به کودک کمک کنند تا دیدگاه دیگران را درک کند، و به نیازهای دیگران حساس باشد. یاد بگیرد به دیگران صدمه نزند و به آزادی و حقوق دیگران احترام بگذارد. درست نیست که کودک حاکم بی چون و چرای خانواده باشد، زیرا که در آینده کودک با ناکامی در جامعه مواجه می شود و آسیب می بیند. نباید هر زمان که کودک قشقرق به راه انداخت، والدین کوتاه بیایند، زیرا که این سبک رفتاری توسط کودک یاد گرفته می شود و تداوم می یابد.
نمونه هایی از محیط های اولیه آسیب رسان برای کودک
یکی از والدین بدرفتار باشد و دیگری منفعل و درمانده.
والدینی که بی عاطفه و سرد مهرند و محبتی به کودک نمی کنند، ولی دائم از کودک توقع پیشرفت و موفقیت دارند.
والدین دائم با هم دعوا می کنند و کودک در معرکه ی این جنگ و دعوا، گیر کرده است.
یکی از والدین بیمار و افسرده است و والد دیگر به هر دلیلی حضور ندارد و کودک مجبور است از والد بیمار مراقبت کند.
کودک هویت مستقل نداشته باشد و کاملا از یکی از والدین تقلید کند.
یکی از والدین به شدت ترسو باشد و به شدت از کودک حمایت افراطی کند.
والدین دائم از کودک عیب جویی کنند، طوری که کودک احساس کند نمی تواند به هیچ وجه رضایت آنها را جلب کند.
والدینی که کودک را لوس و نازپرورده بار می آورند و هیچ محدودیتی برای کودک قائل نیستند
منبع:
اشتاینبرگ، لارنس ( 2004). ده اصل ثابت فرزند پروری. ترجمه مهرنوش عابر(1384). تهران: انتشارات رشد.
قائمی، علی (1386). کودک و خانواده نابه سامان. تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان.
یانگ، جفری و کلوسکو، ژانت (1993). زندگی خود را دوباره بیافرینید. ترجمه حسن حمیدپور، الناز پیرمرادی و ناهید گلی زاده(1390). تهران: انتشارات ارجمند
