یکی از دوران مهم زندگی هر فردی دوران سالمندی است که باید به آن توجه ویژه‌ای شود چراکه با توجه به بالا رفتن سن امید به زندگی و کم شدن زادوولد در کشورهای توسعه‌یافته بیش‌ازپیش باید موردحمایت قرار گیرند.روز اول اکتبر، ۹ مهر که به‌عنوان روز سالمندان شناخته‌شده است که هرساله جشن‌هایی را برای حمایت از این افراد به خود می‌بیند.
تغییرات دوران سالمندی
تغییرات دوران سالمندی در بعدهای مختلفی قابل‌بررسی است که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت:
-بعد رفتاری
-بعد شناختی، هیجانی و اجتماعی
-بعد جسمانی
بعدهای نام‌برده خود هرکدام به دسته‌های بیشتری قابل تقسیم هستند:
بعد جسمانی:
تغییرات حسی:
شنوایی: ۳۰% از سالمندان عزیز با مشکلات شنوایی مواجه هستند. ۲۵% این افراد تا سن ۶۰ سالگی و ۷۵% باقی‌مانده این افراد تا سن ۸۰ سالگی با مشکل شنوایی مواجه خواهند شد.
بینایی: شاید اکثر سالمندان بینایی قوی و خوبی داشته باشند اما به‌طور معلول از اوایل دوره پنجم زندگی این افراد با مشکل بینایی روبرو خواهند شد.
چشایی و بویایی: قوای بویایی و چشایی همانند دیگر قوای انسانی نیز دچار تغییراتی می‌شود. جوانه‌های چشایی معمولاً از سن ۸۰ سالگی به بعد به‌طورمعمول دچار افت عملکرد میشوند. همچنین برخی از سالمندان کاهش حس بویایی را تجربه می‌کنند و این امر به دلیل وجود مشکلاتی در گیرنده‌های بویایی است.
لامسه: لامسه یکی از حواس پنجگانه و مهم انسان‌ها در طول زندگی است که وقتی به سن سالمندی می‌رسند با تغییراتی از قبیل پوست‌پوست شدن، چروک شدن و… مواجه میشوند که سالمندان را نسبت به درد و آسیب حساس خواهد کرد.
تغییرات استخوانی و اجتماعی:
فشرده شدن دیسک‌های مهره‌ای کوتاه شدن ستون فقرات عمده‌ترین دلیل کوتاه شدن قد افراد است. آقایان معمولاً تا سن ۶۰ سالگی و بانوان تا سن ۷۰سالگی با افزایش وزن روبرو هستند اما از این سن به بعد به‌صورت تدریجی وزن آنها کاهش پیدا میکند.
در سالمندان افزایش چربی و کاهش ماهیچه رواج بسیار دارد که درنتیجه باعث کم شدن قدرت عضلانی خواهد شد. در سنین بالا مفاصل مشکلی اساسی را برای سالمندان ایجاد میکند و شایع‌ترین مشکل در بین این افراد آرتروز است.
بعد شناختی:
شناخت فرایندی است که در پی عملکرد مغز رخ می‌دهد. مغز افراد در طول‌افزایش سن دچار تغییراتی می‌شود و ازآنجاکه شناخت به‌واسطه مغز صورت می‌گیرد طبیعی است که با افزایش سن شناخت در سالمندان دچار تغییراتی شود. گنجایش و توانایی حافظه در به خاطر سپردن خاطرات و اتقافات روزمره با افزایش سن دچار کاهش می‌شود. چنین کاهشی بیشتر در حافظه فعال مانند حفظ کردن یک شماره تلفن مشهود خواهد بود. دراین‌بین نیز حافظه سالمندان که مربوط به بخش خاطرات است کمتر دچار تغییرات خواهد شد.
یکی از نقاط مثبتی که در سالمندان رخ می‌دهد افزایش دایره لغات آنها است که با توجه به افزایش سنشان با کلمات بسیاری برخورد و در ذهن خود به ثبت رسانده‌اند.
بعد هیجانی:
محققان بر این باورند که سالمندان و کسانی که ازنظر روانی به تکامل رسیده‌اند اطلاعات بیشتری نسبت به احساسات درونی خوددارند. این تکامل و اطلاعات نسبت به احساسات درونی باعث می‌شود که افراد در هنگام تصمیم‌گیری‌ها به‌صورت هیجانی عمل‌نکرده و بیشتر به جنبه‌های مثبت و منفی‌ای که بر روی آنها اثر می‌گذارد بپردازند.
بعد اجتماعی:
ازنظر اجتماعی تغییراتی که در دوره سالمندی برای افراد رخ می‌دهد همانند: فوت همسالان و دوستان، فوت همسر، بازنشستگی و …. تأثیرات مثبت و منفی بسیاری بر زندگی این افراد خواهد گذاشت که این تأثیرات برای هر فرد شخصی‌سازی و به زندگی شخصی سالمند بستگی خواهد داشت.
بعد رفتاری:
یکی دیگر از مشکلاتی که سالمندان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند مشکلات خواب است که در آقایان از سن ۳۰ سالگی و در بانوان از سن ۵۰ سالگی به بعد نمایان می‌شود. به همین دلیل ما سعی داریم برخی از دلایلی که باعث وجود مشکلات در خواب سالمندان می‌شود را نام ببریم. این مشکلات عبارت‌اند از: عوامل فیزیولوژیک، عوامل پزشکی، داروهای خاص بیماری‌های روانی، اختلال خواب اولیه، عوامل رفتاری-اجتماعی، خانوادگی و عوامل محیطی
دوران سالمندی و چالش های آن
بیماری آلزایمر : مهم ترین چالش دوره سالمندی
الف) بیماری آلزایمر چیست؟
بیماری آلزایمر شایع ترین نوع دمانس با شروعی تدریجی و پیشرفتی مداوم است که به مرور زمان حافظه و توانمندی های ذهنی / شناختی دیگر مانند تفکر، استدلال و قضاوت فرد را تحت تاثیر قرار می دهد و فرد مبتلا در انجام وظایف روزانۀ زندگی با مشکل مواجه می شود.
این بیماری با آسیب به حافظۀ کوتاه مدت آغاز می شود و کم کم در افراد مبتلا، به دلیل درگیری قسمت های دیگر مغز، علائمی چون: اختلالات شناختی ( مانند اختلال در زبان، تفکر، قضاوت، استدلال، جهت یابی، تصمیم گیری ، حل مسئله، یادگیری مطالب جدید، توجه، خواندن و نوشته) اختلالات خلقی( مانند تحریک پذیری، اضطراب، افسردگی، ضعیف شدن توانمندی های هیجانی/ عاطفی، پارانویا، مشکلات خواب، بروز واکنش های هیجانی ناگهانی و بی دلیل) اختلالات رفتاری ( رفتار غیرقابل پیش بینی، بی قراری و پرتحرکی یا از سویی دیگر بی حرکتی، بروز رفتارهای وسواس گونه، برداشتن وسایل دیگران، تکرار یک رفتار یا کلام، تغییر شخصیت، کاهش تعادل حرکتی و بروز رفتارهای ناپسند).
ب) شیوع بیماری آلزایمر
بر اساس آمارهای موجود هم اکنون در جهان در هر 4 ثانیه یک نفر به آلزایمر مبتلا می شود. بر مبنای داده های همه گیر شناسی موجود، امروزه 36 میلیون ننفر به دمانس مبتلا هستند و تعداد افراد مبتلا ممکن است هر 20 سال دو برابر شود و تخمین زده می شود که در سال 2040 به 81.1 میلیون نفر برسد.
پ) آیا آلزایمر بیماری ژنتیکی است؟
علت بیماری آلزایمر هنوز به طور دقیق مشخص نشده است. برخی عوامل خطر ساز در بروز بیماری الزایمر عبارتند از :
سن بالاتر از 65 سال
سابقه خانوادگی
سکته مغزی
سابقه ضربه شدید به مغز
بیماری های عروق کرونر
کمبود فعالیت های فکری
جنسیت (زن)
کمبود ویتامین هایی مانند B1، B12، C، E، A
کمبود فعالیت بدنی و ورزش
سابقه افسردگی
استرس های روانی – اجتماعی
افزایش کلسترول خون، مصرف دخانیات و سموم موجود در محیط زیست
افسردگی در سالمند
یکی از مهم ترین علل مطرح در زمینه آلزایمر، بعد ژنتیکی آن است. بیماری آلزایمر دو نوع زودرس و دیررس دارد که نوع زودرس آن بیشتر توجیه ژنتیکی دارد و در سن پایین و با شدت بیشتری بروز می کند. نوع دیررس نیز تلفیق تاثیر عوامل محیطی و ژنتیکی است. ژنهای شناخته شده در بیماری آلزایمر نوع زودرس عبارتند از: APP, PSEN1,PSEN2 و ژنهای مورد مطالعه در بیماری آلزایمر دیررس عبارتند از : آپولیپوپروتئین ای(APOE) و داینا.
بیماری افسردگی یکی از مهمترين علل کاهش کیفیت زندگی در سالمندان است و در این سنین امار ابتلا به بیماری افسردگی هم در خانم‌ها و هم در آقایان سالمند افزایش می یابد. بیماری افسردگی در پیری به سادگی متوقف نمی شود، ولی با بعضی مراقبتهای ویژه و پیروی از اصول زندگی سالم میتوان بر آن غلبه کرد. بیماری افسردگی در سالمندان میتواند به دلیل بروز هر یک از اتفاق های ناراحت کننده زیر در زندگی آغاز شود.
دلایل بروز بیماری افسردگی در سالمندان
• از دست دادن دوستان بالاخص همسر یا یکی از فرزندان
• از دست دادن سلامت جسمی
• نزديک شدن به مرگ و آغاز فرآیند زوال فرد
• از دست دادن سلامتی یکی از دوستان
• گوشه گیری و تنهایی به علت کاهش رابطه اجتماعي و مشکلات جسمی
• از دست دادن انگيزه و هدف، حس بی هویتی و بی هدفی به علت بازنشستگی و یا محدودیت های فیزیکی در انجام کارها
• مشکلات جسمی و بیماري هایی که باعث بیماری افسردگی سالخوردگان میشوند . من جمله میتوان به مشکلات قلبی، کم کاری تیروئید، کمبود ویتامین ۱۲B، اسیدفولیک، آلزایمر، پارکینسون، دیابت، لوپوس و بیماري سرطان اشاره نمود .
• استفاده از داروهایی مثل داروهـــای استروئیــدی و هورمونی، داروهای بیماران مبتلا به آرتروز، داروهای پائین آورنده فشار خون، داروهای تجویزی بیماران قلبی، داروهای بیماران مبتلا به سرطان و حتی مسکن ها میتوانند سبب تحریک بیماری افسردگی شوند.
• ترس و استرس، هراس از مرگ و نگرانی بخاطر مشکلات مالی و یا جسمی
علایم زیر میتوانند بیانگر ابتلای سالخوردگان به بیماری افسردگی باشد:
• غم و اندوه مداوم که با اتفاق افتادن رویدادهای شادی بخش هم بهبود نمی یابند.
• عدم علاقه به انجام کارها و کارهایی که قبلا از آنها لذت می برده اند.
• از دست دادن علاقه به معاشرت و رابطه با دوستان و برقراری رابطه اجتماعي.
• حس گناه و ملامت کردن خود.
• بدگمانی شدید به آينده.
• اندیشه کردن به خودکشی و صحبت کردن در خصوص تمایل به مردن و یا مبادرت به خودکشی.
روانشناسانی که با بیماران افسرده سالمند سر و کار دارند، همواره باید گوش به زنگ افکار خودکشی در آنان باشند ولی باید توجه داشت که بیماری افسردگی سالمندی مانند بسياري از مشکلات ديگر در بیشتر موارد یک بیماري قابل معالجه است، بدین ترتیب تشخیص به موقع علایم و آغاز درمان مناسب، اهمیت ویژه ای در طب سالمندی دارد.
جمعیت سالمندی
بنابراین جمعیت در واقع یک موفقیت بهداشتی است که در صورت عدم برنامه ریزی مناسب، به یک چالش بزرگ تبدیل خواهد شد.بر اساس منابع علمی جمعیتی، زمانی که ۸% جمعیت را افراد ۶۵ سال و بالاتر و یا ۱۲% جمعیت را افراد ۶۰ سال و بالاتر تشکیل دهند، پدیده سالمندی استقرار می یابد. این روند تغییرات جمعیت سالمندان در ایران نیز سیر صعودی طی می کند به طوری که پیش بینی می شود تا سال ۱۴۲۹جمعیت سالمندان کشور به ۶۲/۲۴% برسد.
اگرچه تغییرات ناشی از پیری اجتناب پذیر است اما نمی توان از بسیاری از آنها تا حدودی پیشگیری نمود یا وقوع آن را به تعویق انداخت بدین جهت لازم است سالمندان را به رعایت موارد ذیل تشویق نمائید :
۱- انجام برنامه های ورزشی منظم به ویژه پیاده روی و استفاده از کفش های پاشنه کوتاه، با کف غیر لغزنده
۲- رژیم غذایی مناسب ( کم نمک و کم چربی ) و خوردن غذا در وعده های زیاد و حجم کم
۳- مصرف کافی مایعات (حراقل ۸-۶ لیوان در روز)
۴- استفاده از عینک آفتابی در مقابل نور خورشید
۵- کنترل منظم وزن و فشارخون
۶- عدم استعمال دخانیات
۷- داشتن دوره های کوتاه استراحت در فعالیت های طولانی
۸- رعایت بهداشت دهان و استفاده از ورقه های نازک
۹- عدم تغییر ناگهانی محل تاریک به روشن و بر عکس
۱۰- ماساژ نواحی تحت فشار
۱۱- تغییر وضعیت از حالت نشسته به ایستاده به آهستگی
۱۲- داشتن الگوی خواب منظم
۱۳- استفاده از مرطوب کننده و ضد آفتاب
از آنجائیکه رعایت اصول تغذیه صحیح در دوران سالمندی تاثیر به سزایی در روند سالم پیر شدن دارد،به چند مورد از توصیه های تغذیه ای دوران سالمندی اشاره می شود.
پژوهشها نشان داده است، سالمندانی که عمر بیشتری می کنند دارای خصوصیات زیر هستند :
– هر روز به طور مرتب صبحانه می خورند .
– در هر وعده حجم غذایی کافی مصرف می کنند .
– نوسانات وزنشان کمتراست (همواره وزن مطلوب دارند)
– میوه و سبزی در برنامه غذایی روزانه آنها وجود دارد .
– چربی و مواد غذایی کمتری مصرف می کنند .
– از مصرف نمک و مواد غذایی شور به مقدار زیاد خودداری می کنند .
برنامه غذایی دوران سالمندی شامل طیف متنوعی از مواد غذایی است . به گونه ای که بتواند حدود ۳۰ درصد کالری را از چربی ها، ۱۵ درصد از پروتئینها، ۵۵ درصد از کربوهیدراتها (عمدتا کربوهیدراتها مرکب ) تأمین کند . به علاوه توصیه می شود چربی های غیر اشباع ترجیحا از منابع گیاهی تامین شود.
امیداست با اجرای موفق به تشخیص زودرس بیماری ها در سالمندان به ظاهر سالم باشیم وبا کنترل و درمان بیماری ها درمراحل ابتدایی از ایجاد ناتوانی در پیری پیشگیری نموده و سالمندان را با نهایت قدرت فکری و توان جسمی ایده ال حفظ نماییم .
