اختلال روانتنی
اختلال روانتنی یا اختلال سایکوسوماتیک به صورت اختلال بدنی که تحت تأثیر ذهن قرار دارد یا در شدیدترین حالت، توسط ذهن ایجاد میشود، تعریف شدهاست. اختلالهای روانتنی، شامل اختلالهایی است که در آنها نشانهها مستقیماً مربوط به آسیب مغزی یا وجود یک وضع غیرعادی در محیط زیست شیمایی مغز است؛ ممکن است در نتیجه پیری، بیماریهای تباهکننده دستگاه عصبی (مثل سیفیلیس)، یا فروبری مواد سمی (مثل مسمومیت ناشی از سرب یا الکلیسم) ایجاد شوند
ملاکهای تشخیصی DSM-IV-TR
الف: وجود یک بیماری طبی عمومی (که روی محور III کدگذاری میشود)
ب: عوامل روانی به یکی از طرق زیر روی بیماری طبی تأثیر نامطلوب میگذارد:
-بین عوامل روانشناختی و بیماری طبی رابطه زمانی نزدیکی وجود دارد که بر یکدیگر تأثیر متقابل میگذارند.
-این عوامل در درمان بیماری طبی تداخل ایجاد میکنند.
-این عوامل خطرات بهداشتی اضافهای به فرد تحمیل میکنند.
-این عوامل پاسخهای فیزیولوژیکی وابسته به استرس ایجاد میکنند که موجب تسریع یا تشدید علائم بیماری طبی میگردند. شامل:
1-اختلال روانی مؤثر بر بیماری طبی
2-عوامل روانشناختی مؤثر بر بیماری طبی
3-صفات شخصیتی مؤثر بر بیماری طبی
4-رفتارهای بهداشتی غیر انطباقی مؤثر بر بیماری طبی: مانند عدم رعایت رژیم غذایی یا دارویی
5-پاسخ فیزیولوژیکی مؤثر بر بیماری طبی: مثل تشدید فشار خون یا زخم معده وابسته به استرس
6-سایر عوامل روانشناختی نامشخص مؤثر بر بیماری طبی: مانند عوامل فرهنگی یا مذهبی.
گونههای مختلف اختلالات سایکوسوماتیک
اختلالات تبدیلی: این نوع از اختلالات روان تنی زمانی رخ میدهند که فرد استرس فراوانی را تجربه میکند و به تبع آن دچار مشکلات و یا دردهای جسمانی میشود. برای مثال مشاهده شده برخی از افرادی که استرس فراوانی از صحبت کردن و سخنرانی دارند، صدای خود را به صورت موقت از دست میدهند.
هیپوکندریا: افراد مبتلا به این اختلالات دردها و علائم بسیار جزئی را به بیماریهای دشوار و ناعلاج نسبت میدهند. مثلا فردی که دچار سر درد میشود، گمان میکند تومور مغزی دارد و استرس ناشی از این باور سر درد او را تشدید میکند. اختلال علائم جسمانی نیز به همین صورت است. برای کسب اطلاعات بیشتر از اختلال علائم جسمانی کلیک کنید.
سایبر کندریا: در این اختلال فرد با مطالعه بیماریهای مختلف در اینترنت و یا جاهای دیگر، تصور میکند علائم آنها را در وجود خود دارد.
برخی از انواع بیماری های روان تنی
1. اختلالات گوارشی از انواع بیماری های روان تنی
زخمهای گوارشی اغلب به خاطر فرسایش غشاء مخاطی که در قسمت بالای روده باریک قرار دارد، اتفاق میافتد. در افرادی که اسید معده بیش از حد ترشح میشود و یا دفاع مخاطی ضعیفی وجود دارد، احتمال ابتلا به زخمهای گوارشی بیشتر است. این اتفاق میتواند ارثی باشد؛ همچنین افرادی که دچار ضعف در روده هستند، هنگام مواجهه با شرایط استرسزا دچار زخمها و اختلالات گوارشی میشوند. تحقیقات بسیاری نشان میدهد بروز خشم و اضطراب در افراد، ترشح اسید معده را افزایش میدهد و در نتیجه منجر به ایجاد زخمهای گوارشی میشود. بسیاری از افرادی که در مشاغل پر اضطراب مشغول به کار هستند، به زخ معده و معده درد دچار میشوند.
2. اختلالات قلبی عروقی از جمله بیماری های روان تنی
اغلب بیماریهای قلبی عرقی بر اثر تجمع چربی در شریانهای کرنری اتفاق میافتند. گاه گرفتگی رگها مانع از خونرسانی به قلب و در نتیجه منجر به حمله قلبی و مرگ میشود. علاوه بر عوامل جسمانی نظیر پیری، سیگار کشیدن، عوامل ارثی، کلسترول و فشار خون بالا، مجموعهای از عوامل روانی که با تیپ شخصیتی A شناخته میشود، در بروز بیماریهای قلبی عروقی نقش دارند. افرادی که دائما نگران هستند، رقابت طلب و جاهطلب هستند و خصومت و پرخاشگری زیادی دارند، اغلب مشکلات و دردهای قلبی عروقی را به میزان زیادی تجربه میکنند. این اختلالات زمانی شدیدتر میشوند که شخصیتهای تیپ A امکان و مهارتهای تخلیه خشم خود را نداشتهباشند.
3. اختلالات تنفسی و به ویژه آسم
از جمله بیماریهای تنفسی آسم است که در آن مجاری تنفسی به صورت منتشر مسدود و یا تنگ میشود. تنگی نفس، سرفه، خس خس کردن از جمله علائم این بیماری است. زمانهایی که افراد دچار هیجانات روانی پیچیده و شدید میشوند، اغلب به نفس نفس میافتند و تنفس برایشان سخت میشود. البته آسم تنها به علل روانی محدود نمیشود؛ در واقع عوامل روانی و استرسها تشدید کنندهی علل جسمانی این بیماری هستند.
4. فشار خون از جمله اختلالات سایکوسوماتیک
فشار خون بر اثر عوامل قلبی کلیوی و غددی اتفاق میافتد؛ اما در بسیاری موارد مشاهده شده این بیماری علت جسمانی خاصی ندارد. افرادی که به بیماری فشار خون مبتلا میشوند، اغلب در مورد مسائل و مشکلات انعطاف ناپذیرند؛ بسیار کمالگرا هستند و به دلیل عدم تطابق تواناییها و خواستههایشان اضطراب و تنش روانی زیادی را تجربه میکنند. البته نمیتوان نقش وراثت را در ابتلا به این بیماری نادیده گرفت اما استرس به میزان زیادی بر تشدید علائم تأثیرگذار است.
5. دردهای ستون فقرات و به ویژه دردهای کمر
علت بروز دردهای ستون فقرات و کمر میتواند دیسک، ساییدگی مهره ها، تومورهای نخاع و ستون فقرات باشد؛ این دردها علت عضوی دارند اما نوع دیگری از دردهای مربوط به ستون فقرات که اغلب در مهرههای اولیه پشت و گردن بروز پیدا میکند، منشأ روانی دارند. اغلب افرادی که نمیتوانند خود را با محیط منطبق کنند و یا توانایی سازگاری هیجانی ندارند، به دردهای گردن و کمر مبتلا میشوند. این افراد ممکن است در دراز مدت نشانههای خلق پایین را تجربه کنند.
6. مشکلات تیروئید از جمله اختلالات سایکوسوماتیک
در برخی افراد استرسهای طولانی مدت و یکنواخت منجر به بروز پرکاری تیروئید میشود. همچنین افرادی که مدام نسبت به مسائل و عقاید دیگران حالت تدافعی داشته و یا نمیتوانند تعامل و ارتباط مناسبی با محیط پیرامونی خود برقرار کنند، ممکن است مشکلات تیروئیدی را تجربه کنند.
7. اختلالات تغذیهای و خوردن
دو تا از مهمترین بیماریهای تغذیهای که هر دو علت روانی دارند، پرخوری عصبی و بیاشتهایی روانی هستند. بیاشتهایی روانی از خود کمبینی و احساس اضافه وزن غیر واقعی نشأت میگیرد. این افراد گمان میکنند بسیار چاق هستند و به صورت مداوم از خوردن امتناع میکنند؛ اغلب وزن آنها به نصف وزن طبیعی می رسد.
در پر خوری عصبی نیز فرد تمایل به مصرف بیش از اندازه غذا دارد و مدام در حال خوردن است اما از ترس اضافه وزن با استفاده از روشهایی همچون انگشت کردن در حلق، مصرف ملین و مسهل و ورزشهای بسیار سنگین سعی در دفع موارد غذایی میکند. بین پرخوری عصبی و افسردگی ارتباط بسیار نزدیکی وجود دارد. این بیماریها مشکلات فراوانی را برای فرد به وجود میآورند و درمان آنها جز از روشهای روان درمانی و مداخلات تخصصی امکان پذیر نیست.
بیماریهای روانتنی چه افرادی را بیشتر درگیر میکند؟
بیماریهای روانتنی در افراد 20 تا 40 سال، بیشترین رواج را دارد. ژنتیک و سابقه خانوادگی میتواند یکی از اصلیترین دلایل ابتلا به این بیماریها باشد. برای مثال در یک خانواده، اغلب افراد زمانی که مضطرب میشوند، معدهدرد میگیرند. این معدهدرد، یک بیماری خانوادگی نیست بلکه مشکل روانتنی است که در همه افراد خانواده به این شکل بروز پیدا میکند. اما در برخی موارد ناآگاهی فرد و اطرافیانش باعث درمانهای طولانیمدت و بینتیجه میشود. برای مثال یکی از بیمارانی که به من مراجعه کرد، سالها بهعنوان یک بیمار مبتلا به صرع شناخته شده بود و حتی برای این بیماری مدتها تحت درمان قرار گرفته بود. او زمانیکه دچار استرس میشد، حالتی شبیه غش پیدا میکرد، نفسنفس میزد، بدنش سست میشد و روی زمین میافتاد. همه خانواده او گمان میکردند مبتلا به صرع است و برای درمانش، حتی به بستری کردن او هم متوسل میشدند. این درحالی بود که بیمار چنین بیماریای را نداشت. گرچه او سالها برای صرع دارو خورده بود اما زمانیکه به روانپزشک مراجعه کرد، متوجه شد که غش کردن او نه نشانه صرع بلکه یک بیماری روانتنی است، یعنی با تجربه فشار روانی، بدن این فرد چنین واکنشی را از خود نشان میداد و تنها با درمان روانشناختی و روانپزشکی میشد این بیمار را از شر این حملهها راحت کرد.
علت بیماری های روان تنی
استرس و فشارهای روانی عامل اصلی ابتلا به بیماری های روان تنی ( اختلالات سایکوسوماتیک ) هستند. پس اگر از آن گونه افراد هستید که یک شغل پر استرس یا موقعیت زندگی پر استرس و پر تنشی دارید و یا خانوادهی آشفته و اتفاقات منفی بسیاری در زندگی خانوادگی شما در حال رخ دادن است، بیشتر در معرض ابتلا به بیماریهای روان تنی قرار خواهید گرفت. هیستری نیز امروزه در کتب تخصصی به عنوان نوع دیگری از بیماری روان تنی شناخته میشود. پیشنهاد میکنیم مقاله هیستری را مطالعه کنید.
نکتهی مهم: علائم روان تنی در کودکان متفاوت است و صرفا نباید به علائم بروز شده در بزرگسالان بسنده کرد. اگر کودک شما بی قراریهای ناگهانی در رفتارش دیده میشود به طوری که قبلا سابقه نداشته است، نا آرامی و اختلال در رفتار مانند خراب کردن اشیای دور و اطراف و … همهی اینها میتواند یک زنگ خطر برای بروز بیماریهای روان تنی باشد. در این شرایط مراجعه به یک روان شناس برای بررسی دقیق علتها و تشخیص مناسب ضروری است.
تفاوت میان بیماریهای جسمی و اختلالات سایکوسوماتیک
بیماریهای جسمانی بر اثر تغییرات فیزیولوژیکی در بدن، ورود عفونتها، ویروسها و … رخ میدهند و با استفاده از آزمایشات مختلف علتهای آن قابل تشخیص است؛ اما اغلب بیماریهای روان تنی علل فیزیولوژیکی ندارند و در آزمایشات نیز علل آنها مشخص نمیگردد. اختلالات سایکوسوماتیک برخلاف بیماریهای جسمانی ارتباط مستقیمی با خلق و خو دارند. در صورتی که در میان اعضای خانواده خود سابقه افسردگی و اضطراب را دارید، لازم است بیشتر احتیاط کنید و مراقب و گوش به زنگ باشید. اغلب بروز بحران و شرایط استرسزا علائم بیماریهای روانی را تشدید میکند. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه علائم افسردگی کلیک کنید.
درمان اختلالات روانتنی
دارودرمانی
آرامبخشها و ضدافسردگیها فقط در تسکین و آرام کردن بیمار مفیدند. بارزترین این مواد: لیبریوم، والیوم، انسدون، سیناکوان، بنتوثال، بارنیت، بارستلین و داروهای دیگر میباشند.
روشهای درمانگری رفتاری بهویژه بیوفیدبک(پسخوراند زیستی) در درمان اختلالات روانتنی بسیار مؤثر بوده است. این روش عبارتست از: کنترل پاسخهای غیرارادی مانند تنفس، نبض، ضربان قلب و تشدید یا کاهش آنها به صورت ارادی. به تعبیر دیگر، جریان بیوفیدبک عبارتست از: آموزش و تعلیم کنترل ارادی پاسخهای فیزیولوژیایی اندامهایی از قبیل مغز، قلب، عضلات و غدد. محققان نشان دادهاند که انسان قادر است این جریانهای بدنی غیرارادی را تحت کنترل و اراده خود درآورد. از طریق کنترل ارادی جریانهای غیرارادی بدن این امکان به وجود میآید که شخص از تأثیرات استرس بر اعضای خود بکاهد و در نتیجه به درمان اختلالاتی از قبیل میگرن، فشارخون و زخم معده نایل آید. ارزش روش بیوفیدبک در درمان اختلالات روانتنی از قبیل تنظیم فشار خون و سایر عملکردهای دستگاه عصبی خودکار آشکار گردیده است
درمان متمرکز
این درمان عبارتست از روش کارل راجرز که در برخورد صمیمانه با مریض او را بهطور غیرمستقیمدرمان میکند. این روش بر تخفیف از شدت عکسالعملهای دفاعی بیمار و تقویت بصیرت او تکیه میکند.